Úc có tiềm năng phát triển ngành lúa gạo vì có đất đai rộng lớn, dân số ít, khả năng cạnh tranh tốt do năng suất lúa cao. Tiêu dùng gạo của Úc chỉ chiếm 25-35% còn lại 65-75% là xuất khẩu đến hơn 40 nước kể cả Nhật Bản, Hồng Kông, Trung Đông, Papua New Guinea và một số quốc đảo Thái Bình Dương. Khối lượng gạo xuất khẩu của Úc chiếm 20-25% thương mại gạo loại medium grain toàn thế giới.
- Tình hình sản xuất lúa gạo của Úc
Úc có tiềm năng phát triển ngành lúa gạo vì có đất đai rộng lớn, dân số ít, khả năng cạnh tranh tốt do năng suất lúa cao. Khí hậu nước Úc thuận lợi cho trồng giống lúa Japonica (loại cho hạt cỡ trung bình – medium grain) do có bức xạ cao và không có sâu bệnh gây hại. Vùng trồng lúa chính là Bang New South Wales, trong đó tập trung ở ba khu vực là Murrumbidgee, Coleambally và thung lũng Murray. Đây là những khu vực có địa hình bằng phẳng và thuận lợi về nước tưới do có hai con sông Murrumbidgee và Murray chảy qua.
Tuy nhiên, diện tích trồng lúa của nước này cũng bị giới hạn bởi yếu tố nước tưới và biến đổi khí hậu. Tổng diện tích trồng lúa của Úc hàng năm giao động từ 100.000 – 150.000 ha với hơn 1.700 hộ nông dân trồng lúa. Tại bang New South Wales, bình quân mỗi hộ nông dân sở hữu 300 ha, trong đó diện tích đất trồng lúa bình quân là 70 ha/hộ; lao động trực tiếp sản xuất lúa khoảng 2.000 người và lao động gián tiếp khoảng 8.000. Diện tích trồng lúa của Úc không ổn định một mặt do nông dân trồng lúa không được hưởng chính sách trợ cấp nên diện tích gieo trồng và sản lượng tăng giảm tùy theo diễn biến giá cả trên thị trường, mặt khác do thiếu nước tưới và biến đổi khí hậu gây ra hạn hán liên tiếp trong những năm gần đây. Sử dụng nước tiết kiệm và hợp lý là một trong những điều kiện đặt ra đối với nông dân trồng lúa. Theo quy định, hộ nông dân được sản xuất lúa nếu thỏa mãn 3 điều kiện: (i) có diện tích đất thích hợp cho việc trồng lúa; (ii) sử dụng nước hợp lý; (iii) và tổng diện tích gieo trồng lúa phải có 70% diện tích được tưới.
Trong thập niên 1980, giá lúa gạo trên thị trường thế giới xuống thấp gây khó khăn trong việc tiêu thụ lúa gạo của Úc. Để đối phó với tình hình này, ngành lúa gạo Úc đã phát động các chiến dịch kích cầu để gia tăng tiêu thụ lúa gạo trên thị trường nội địa, qua đó kích thích công nghiệp chế biến lúa gạo phát triển. Kể từ đó đến nay, hạ tầng chế biến lúa gạo Úc liên tục được đầu tư, đổi mới theo hướng đồng bộ và hiện đại, chế biến ra hơn 1.000 sản phẩm từ lúa gạo trong đó có các dòng sản phẩm chính là sản phẩm gạo, các loại bánh gạo, thức ăn gia súc chế biến từ cám gạo… Công nghiệp chế biến lúa gạo phát triển đã nâng đỡ cho ngành lúa gạo Úc phát triển sản phẩm và thị trường ra ngoài biên giới Úc với các sản phẩm có chất lượng, thâm nhập các thị trường cao cấp và thu về giá trị gia tăng cao.
Trong năm 2013, diện tích trồng lúa gạo của Úc là 114.000 ha, với tổng sản lượng đạt 1,17 triệu tấn. Doanh thu từ ngành sản xuất lúa gạo đạt 689,1 triệu đô la Úc, giảm 5,7% so với năm 2012. Trong vòng 5 năm từ 2008-2013, doanh thu ngành công nghiệp lúa gạo Úc tăng trưởng trung bình 37,6%/năm. Tuy nhiên, con số ấn tượng này được dự báo sẽ giảm xuống còn trung bình 2,9%/năm trong giai đoạn năm năm tiếp theo từ 2013-2018.
Theo dự báo, việc sản xuất lúa gạo của Úc sẽ giảm xuống còn khoảng 907.000 tấn trong giai đoạn 2014, giảm khoảng 22% so với năm trước chủ yếu là do sản lượng thấp hơn và diện tích trồng lúa giảm. Năng suất lúa bình quân ở Úc khoảng 10,23 tấn/ha trong giai đoạn 2013, nhưng có khả năng trở lại năng suất trung bình 8,98 tấn/ha và diện tích lúa trong giai đoạn 2014 đang có khả năng giảm 11% từ 114.000 ha xuống còn khoảng 101.000 ha, và tiếp tục sụt giảm còn 100.000 ha trong giai đoạn 2015 do tình trạng thiếu nước kéo dài trong các lĩnh vực thủy lợi và do chính sách của Chính phủ nhằm đảm bảo sử dụng hợp lý, tránh tình trạng khai thác quá mức, gây cạn kiệt nguồn nước.
- Tình hình tiêu thụ trong nội địa, xuất nhập khẩu, và lượng lúa gạo tồn kho của Úc
Về tiêu thụ trong nội địa:
Tiêu dùng gạo của Úc chỉ chiếm 25-35% còn lại 65-75% là xuất khẩu đến hơn 40 nước kể cả Nhật Bản, Hồng Kông, Trung Đông, Papua New Guinea và một số quốc đảo Thái Bình Dương. Khối lượng gạo xuất khẩu của Úc chiếm 20-25% thương mại gạo loại medium grain toàn thế giới.
Trong năm 2013, lượng gạo tiêu thụ trong nội địa giảm 12,5% xuống còn 350.000 tấn, so với 400.000 tấn năm 2012 và dự báo tiếp tục sụt giảm còn 300.000 tấn trong năm 2014.
Về xuất khẩu:
Năm 2013, Úc xuất khẩu ở mức 500.000 tấn bằng đúng mức xuất khẩu năm 2012. Tuy nhiên, theo dự báo, xuất khẩu gạo của Úc sẽ giảm xuống còn 450.000 tấn trong năm 2014 do sự suy giảm cả trong sản xuất và tiêu dùng.
Trong hai tháng đầu năm 2014, Úc đã xuất khẩu khoảng 67.552 tấn gạo, giảm 9% so với cùng kỳ năm 2013 (74.102 tấn).
Về nhập khẩu:
Năm 2013, lượng nhập khẩu gạo của Úc đạt 150.000 tấn, tăng 7% so với năm 2012 và việc nhập khẩu này dự kiến sẽ duy trì trong năm 2014 và 2015.
Trong hai tháng đầu năm 2014, Úc đã nhập khẩu khoảng 28.418 tấn gạo, giảm 45% so với cùng kỳ năm 2013 (517.000 tấn).
Về lượng gạo tồn kho:
Tính đến hết năm 2013, lượng gạo tồn kho của Úc là 73.000 tấn, giảm 39,17% so với cùng kỳ năm 2012 (120.000 tấn).
- Tình hình tiêu thụ gạo Việt Nam trên thị trường Úc:
Hiện nay, gạo Việt Nam chưa thể cạnh tranh với gạo Thái Lan trên thị trường nước Úc do vấn đề về chất lượng gạo và chính sách tiếp thị của doanh nghiệp.
Một thực tế là tại những cửa hàng thực phẩm ở những khu thương mại tập trung đông người Việt nhất ở Melbourne, Sydney, Adelaide, Queensland… gạo Việt gần như hoàn toàn vắng bóng do gạo Thái Lan chất lượng cao, đồng đều, doanh nghiệp Thái Lan trường vốn nên sẵn sàng cho nhà nhập khẩu thanh toán theo hình thức “gối đầu”, có nghĩa là cho phép trả chậm một phần hoặc toàn phần và đến đợt nhập hàng tiếp theo mới phải thanh toán tiền hàng cũ, trong khi nhập gạo Việt Nam phải thanh toán tiền ngay.
Một lý do khác khiến nhiều người ngần ngại kinh doanh mặt hàng gạo từ Việt Nam do dịch vụ hỗ trợ sau khi giao hàng còn nhiều vấn đề. Ví dụ như nếu gặp đợt hàng giao chưa đúng quy định (như tỷ lệ hột gạo bị gẫy hoặc vỡ quá nhiều, gạo bị pha trộn nhiều…) thì theo nguyên tắc nhà xuất khẩu Việt Nam có trách nhiệm phải giảm giá hoặc bù trừ cho đợt hàng kế tiếp. Tuy nhiên, việc đền bù hoặc xử lý thường khó khăn và nhiều khi gây tranh cãi kéo dài.
Trong vấn đề nhập khẩu, gạo Việt Nam còn gặp bất lợi về giá vận chuyển. Trong khi giá cước một container 20 feet, chứa từ 8 tới 10 tấn gạo, xuất phát từ Việt Nam là 1.500 đô la thì gạo Thái chỉ khoảng từ 1.200 tới 1.300 đô la.
Với các lý do nêu trên, gạo Thái rất có uy tín và độc chiếm thị trường Úc từ nhiều năm qua. Số lượng gạo nhập từ Việt Nam vào Úc rất ít và chỉ chủ yếu phục vụ ngành công nghiệp sản xuất như mì, bún, bánh phở hoặc để sản xuất thức ăn gia súc ăn, lượng gạo tiêu thụ trực tiếp trên thị trường rất ít.
Trong năm 2013 kim ngạch xuất khẩu gạo Việt Nam sang Úc đạt 28,5 triệu đô la Mỹ, tăng khoảng 16,5% so với năm 2012 (23,82 triệu đô la Mỹ)
- Phương thức sản xuất và tiêu thụ lúa gạo ở Úc và bài học rút ra cho Việt Nam
Hiện nay, năng suất lúa của Úc luôn đạt mức trên 10 tấn/ha. Sở dĩ Úc đạt năng suất lúa cao nhất thế giới là do nông dân trồng lúa thực hiện các biện pháp kỹ thuật như luân canh lúa và các loại cây ngũ cốc, cơ giới hóa từ khâu canh tác đến chế biến, và các cánh đồng lúa hầu như không có sâu bệnh. Bình quân mỗi hộ nông dân sở hữu 300ha đất, nông dân chỉ trồng lúa 1 vụ/năm trên một phần ba ruộng đất của mình theo hệ thống luân canh: lúa + kiều mạch hoặc đại mạch. Họ có thể trồng lúa trong hai năm liên tiếp, sau đó đưa các đàn cừu vào ruộng ăn rơm rạ. Đồng thời nông dân gieo loại cỏ 3 lá (clover) thuộc họ đậu để tránh cỏ dại phát triển. Các đàn cừu ăn cỏ 3 lá và phân cừu được thải vào ruộng cung cấp phân đạm làm phục hồi dinh dưỡng đất đai mau chóng. Ruộng dùng để nuôi cừu và làm đồng cỏ trong hai năm. Tiếp theo hai năm trồng cỏ, nông dân trồng một vụ ngũ cốc khác như lúa mì, mạch hoặc bắp rồi mới trở lại vụ lúa. Hệ thống luân canh này là phương pháp canh tác lý tưởng giúp sử dụng ít phân hóa học (chỉ 60 kg đạm Ure/ha cho lúa), ít thuốc diệt cỏ và bồi dưỡng tốt cho đất đai, nhưng năng suất rất cao. Bên cạnh đó, ngành trồng lúa của nước Úc cũng ít bị nhiễm các loại sâu bệnh thường thấy ở các vùng sản xuất lúa nhiệt đới và ôn đới khác trên thế giới, nhờ chương trình kiểm dịch chặt chẽ (rice check), khí hậu tốt, trồng một vụ lúa/năm, hệ thống luân canh hữu hiệu và chương trình cải thiện giống lúa tiến bộ.
Tổ chức ngành hàng lúa gạo Úc khá đơn giản, gọn nhẹ, nhưng hiệu quả; bao gồm 3 cơ quan: Hội đồng giám sát hoạt động thương mại gạo bang New South Wales (gọi tắt là RMB – Rice Marketing Board for the State of New South Wales); Hiệp hội những người trồng lúa Úc (gọi tắt là RGA – Rice Growers’ Association of Australia); và công ty TNHH thương mại Sunrice chiếm 85% thị trường lúa gạo nước Úc. Ba cơ quan này hoạt động thông qua Ủy ban phối hợp ngành hàng lúa gạo (Rice Industry Co-ordination Committee).
Mô hình tổ chức ngành hàng lúa gạo Úc cho thấy vai trò của chính phủ không lớn trong việc đảm bảo lợi ích của nông hộ trồng lúa. Việc đề xuất và thực thi các chính sách liên quan đến ngành hàng lúa gạo đều xuất phát từ người trồng lúa, chính phủ và chính quyền bang chỉ đóng vai trò là cơ quan giám sát quá trình thực thi dựa trên các đạo luật có liên quan. Đặc biệt, mô hình công ty Sunrice hoạt động dưới hình thức công ty cổ phần trong đó người trồng lúa là thành viên đã thúc đẩy quá trình chuyên môn hóa trong sản xuất lúa gạo Úc. Nông dân trồng lúc Úc trong vai trò là người sản xuất chỉ tập trung canh tác tốt để cho sản lượng tối đa, các khâu chế biến, tiêu thụ do công ty đảm nhiệm, song lợi nhuận cuối cùng được phân phối công bằng cho các thành viên theo tỷ lệ công việc mà họ đóng góp. Cách thức tổ chức khép kín từ khâu sản xuất đến thương mại đã giúp loại bỏ các thành phần trung gian, giảm chi phí và giúp lúa gạo Úc tăng khả năng cạnh tranh so với các quốc gia sản xuất lúa gạo trên thế giới.
